هسته مرکزی و اولیه حرم مطهر رضا(ع) که در زیر گنبدی زرین قرار دارد ،*با رواقهای گوناگونی که هر یک نام جداگانه ای دارند احاطه شده است

مرقد مطهر حضرت امام رضا (ع) در داخل ضریح قرار دارد و هنرمندان زبردست اوج قدرت هنری خود را در خلق آثار زیبا و شکوهمندی در این مکان بکار گرفته اند . حرم مطهر رضوی تقریبا به شکل مربعی بوده و مساحت آن بعد از عملیات توسعه به ۱۳۵ متر مربع افزایش پیدا کرده است ضلع جنوبی حرم «پیش روی مبارک » ضلع شرقی «پایین پای مبارک » ضلع شمالی «پشت سر مبارک » و ضلع غربی «بالای سر مبارک » نامیده می شود . دیوارهای هسته مرکزی حرم تا ارتفاع ۲۰ سانتی متر با سنگ مرمر پوشیده شده است . بالای آن به ارتفاع ۹۲ سانتیمتر با کاشیهایی بسیار گرانبها و ارزشمندی مشهور به « سنجری» مزین شده است . بر روی این کاشیهای نفیس آیات قران و احادیث معصومین (ع) با خطوط رقاع و ثلث و نقشهای اسلیمی برجسته دیده می شود . کتیبه بسیار مهمی که در حرم به چشم می خورد زیر گنبد ، بر سر دیوارهای حرم است و حرم مطهر را دور می زند . بر این کتیبه که ۸۰ سانتی متر عرض دارد . سوره مبارکه جمعه با خط ثلث جلی نوشته شده است که اثر خطاط مشهور دوره صفوی « علیرضا عباسی» است .

ضریح مطهر

در بیست سال گذشته اقدامات زیادی در زمینه حفظ و احیا موقوفات و بهره برداری بهینه از آنها در جهت فعالیت های فرهنگی و نشر مبانی اسلامی و معارف صورت گرفت ،*و اضافه بر حفظ و مرمت و بازسازی اماکن متبرکه ،*مستحدثات و بناهایی همچون صحن ها ، رواق ها ،*بست ها ،*کتابخانه مرکزی ،*دانشگاه علوم اسلامی رضوی ، مجموعه موزه ها ، مهمانسرا ، مسیر زیر گذر ، دور برگردانها ،*اتصالات اطراف ، سرویس های بهداشتی و … ساخته شد . و به منظور رفاه و آسایش حال هرچه بیشتر زائران مساحتی بالغ بر ۳۰۰۰۰۰ متر مربع ایجاد فضاهای فرهنگی ،*عبادی و خدماتی در دست احداث می باشد .

ساخت ضریح مطهر :

از جمله اقدامات دوران جمهوری اسلامی ، ساخت و نصب ضریح مطهر می باشد .

موجباتی چند ،*همچون فرسودگی و سست شدن پایه ها و ساختار ضریح ،*ساییدگی پوشش و روکش های نقره ای و طلایی آن ،*ساخت و نصب ضریح نوین را که پنجمین ضریح است ضروری می نمود .

طی گفتاری کوتاه ،* اطلاعاتی پیرامون ضریح جدید ارایه می گردد و برای کامل بودن نسبی مبحث ،*به شرحی از ضریح های نصب شده بر مرقد منور رضوی اشاره می شود .

ضریحی که اکنون روی قبر حضرت رضا(ع) قرار دارد از چهارده دهانه تشکیل شده است :

ضلع طرف بالای سر و دهانه پایین پا هر یک سه دهانه ،* ضلع پیش رو پشت سرهر یک چهاردهانه . ارتفاع ضریح و پایه های سنگی آن از کف حرم ۹۰/۳متر طول ضریح *۵ /۴ متر و عرض آن ۶ /۳متر می باشد و وزن ضریح حدود هفت تن است . ضریح جدید که اکنون بیش از ۳۰ سال است روی قبر حضرت قراردارد ، *بسیار با شکوه و مجلل ساخته شده و دارای کتیبه متعدد و خطها و نقش های طلایی از آیات قرآنی و اخبار و روایات و احادیث و اسماء* حسنی می باشد که در شکلهای گوناگون نوشته شده و حکاکی ومنبت کاری گردیده است .

ضریح اول

ضریحی بوده چوبی ،*با تسمه های فلزی و پوششی از صفحات طلا و نقره ،*این ضریح در زمان شاه طهماسب صفوی یعنی سال ۹۵۷ ه . ق ساخته و بر روی صندوق چوبی مضجع منور نصب شده در سال ۱۳۱۱همزمان با تعویض صندوق ،*بدلیل فرسودگی پایه ها ،*ضریح برچیده شده ، پوشش طلا و نقره و جواهرات آن از چوبها جدا ،*و به خزانه آستان قدس منتقل گردیده است .

ضریح دوم

ضریح فولادی مرصع ، معروف به ضریح ،*نگین نشان بوده است ،*این ضریح در سال ۱۱۶۰ به دستور شاهرخ ،*فرزند رضا قلی میرزا ،*و نوه نادر شاه ساخته و به وقف ، برفراز مرقد شریف نصب می شود .

این ضریح بدون سقف بوده ،* پنجره ها و شبکه های چهار طرف آن درای گوی و ماسوره هایست که با نگین های کوچک یاقوت و زمرد تزیین یافته و تعداد آنها به ۲۰۰۰بالغ می گردد به دلیل وضعیت ویژه این ضریح ذیلا به عین کتبیه آن اشاره می شود .

ْْ(نیاز رحمت ایزد مستعان و تراب اقدام زوار این آستان ملک پاسبان ، سبط سلطان نادر شاهرخ شاه حسینی الموسوی الصفوی بهادر خان به وقف و نصب این ضریح و قبه های مرصع چهار گوشه ضریح مقدس مبارک موفق گردید . سنه ۱۱۶۰قمری در زمان تولیت میرزا سعید خان ،*برای مصون ماندن نذورات داخل ضریح ، شبکه و پوشش طلایی روی این ضریح قرار می گیرد .)

این ضریح تا قبل از شروع عملیات اخیر جایگزینی و نصب ضریح مطهر جدید بر مضجع شریف نصب و زیر ضریح پیشین قرار داشت . یعنی در واقع مرقد منور دارای دو ضریح بود . در عملیات اجرایی اخیر ،*محل نصب این ضریح تغییر یافت .

شرح کوتاه جریان

محذوریت وقف به نصب بودن این ضریح و عدم جواز شرعی انتقال آن موانع و مشکلات جدی فنی ومعماری را در راه استحکام سازی و نصب ضریح بوجود آورده بود . پس ازمطالعات و بررسی ها برای یافتن راهکار حل مشکل ،*بعنوان بهترین و مناسب ترین راه حل ، تصمیم گرفته شد تا محاذی اطراف و تقریبا برابر مساحت ضریح تخلیه وخاکبرداری شود.

از دو سال پیش از محل زیر رواق دار الولایه این اقدام صورت گرفت و محاذی اطراف به شعاع تقریبا ۲ متر از هر طرف و تا عمق ۹۰/۲ از کف حرم تخلیه شد . دیواره سالنهای چهار طرف با سنگ ، پوشش و تزیین یافت و ضریح فوق الذکر به قسمت پایین منتقل گردید و بدین ترتیب محذور شرعی بر طرف شده و از هر جهت زمینه برای ایجاد استحکامات لازم برای نصب ضریح جدید فراهم گردید . پس از انتقال ضریح به قسمت پایین کف حرم بطور کامل پوشش یافت .

ضریح سوم

در عصرفتحعلیشاه قاجارضریحی*فولادی*وساده به*ابعاد۳* ×۴ و ارتفاع ۲مترساخته و روی ضریح نگین نشان ( ضریح دوم ) نصب شد. سقف این ضریح با چوبهای طلاکوب پوشش داشته وسمت پایین پای ضریح ، درب کوچک مرصعی قرار داشته است .

ضریح چهارم

ضریح ملمع یا ضریح طلاو نقره ،*این ضریح در سال ۱۳۳۸برروی ضریح نگین نشان یا ضریح دوم نصب گردید . این ضریح * تحت نظارت استاد مرحوم حافظیان و توسط هنرمند حاج محمدتقی ذوفن اصفهانی ساخته شد . اضافه بر بهره برداری از طلاو نقره و جواهرات خزانه آستان قدس رضوی ، ارادتمندان به اهل بیت پیامبر اعم از ایرانی و غیر ایرانی با اهدای هدایا ، در ساخت*ضریح نقشی*عهده دار بوده اند .این*ضریح دارای ۴/۰۵متر طول و ۰۶/۳ عرض و ۳/۰۹متر ارتفاع بود،*فرسودگی*پایه ها وستونها ،*ساییده شدن پنجره ها و شبکه اطراف آن تعویض ضریح*را ضروری ساخت . در عملیات اخیر جایگزینی و نصب ،*ضریح برچیده شد و مقرر است مجددا به همان صورت پیشین آراسته ،* در موزه مرکزی آستان قدس رضوی در معرض دید بینندگان قرار گیرد .

ضریح پنجم

همانگونه که ذکر آن گذشت ،*فرسودگی و سست شده پایه ها و ساختار ضریح ، و ساییدگی شبکه های اطراف ،*تعویض ضریح را ناگزیر ساخت ،*به دستور مقام معظم تولیت آستان قدس رضوی حضرت آیت الله واعظ طبسی ،* مطالعات و بررسی های مقدماتی ساخت ضریح آغاز گردید و در سال ۱۳۷۲طرح های متعددی از طرف هنرمندان نامی کشور ارایه شد و نهایتا با برگزیده شدن طرح های ابتکاری استاد برجسته هنر ایران جناب آقای فرشچیان کار ساخت ضریح تحت نظارت هیأت اجرایی ، توسط سازمان عمران و توسعه حریم حرم حضرت رضا ( ع) آغاز شد .

روضه منوره ضریح جدید

ابتدا ، *عملیات ساخت ستونها و ساختار ضریح که مرکب از کار آهنگری و نجاری ،*توسط واحدهای مربوطه در آستان قدس رضوی ،*در نهایت استحکام انجام گرفت و ساختاری مرکب از آهن وچوب برای نصب روکش ها و پوشش طلا و نقره ساخته شد .

از میان هنرمندان ،*کار قلمزنی و زرگری و به عبارت دیگر اجرای طرح که اساس کار ساخت ضریح و صورت پذیری آن است ، تحت نظارت عالیه هنری استاد فرشچیان ،*به استاد خدادادزاده اصفهانی و اگذار گردید ضریح منور جدید حدود۱۲ تن وزن دارد و ازجمله ویژگی های آن ضخامت پوشش نقره ای و طلایی آن ،* و اتصال روکش ها بدون پیچ می باشد.

طول ضریح ۷۸/۴و عرض آن ۷۳/۳و ارتفاع آن با محاسبه سنگ پایه ۹۶/۳ بوده و جمعا دارای چهار دهانه است .

دو سوره مبارکه «هل اتی» ۷۶/۱۶و عرض آن ۱۴ سانت و کتیبه « یس» دارای ۶۶/۱۷ طول و عرض ۱۸ سانتیمتر است .هر دو کتیبه و دیگر خطوط ضریح که مشتمل بر آیات دیگری از کلام الله مجید و اسما حسنی الهی است، در کمال قوت و استحکام *توسط خوشنویس نامی آقای موحد نوشته شده است .

اساسا همانگونه که طراح توانمند آن جناب استاد فرشچیان تصریح دارند ،*طراحی ضریح *نقوش ، *قوسها ، *مقرنسها ، *لچکی ها ،*کتیبه ها و … بانمادها و سمبلهای معماری هنری بنای رفیع آستان قدس رضوی هماهنگی دارد . در این نگارستان بدیع و در این گلزار روییده از زر و سیم ، روح و هویت هنر نقاشی ونگار گری ایران اسلامی که همان مشاهد شاهد ازلی ، و معشوق سرمدی ،* منشا خیرات و زیبایی ها ،*از پس پرده کثرات نقش و نگارهاست متجلی است ،*ودر طراحی ضریح ، حرکت نقش ها و سمت گیری نگارها و سردر آغوش نهادن و بهم پیوستن آنها ،*ونقطه اجتماع و کانون وحدتشان ،*این اصل مستحکم هستی ،*یعنی بازگشت پذیری و پایان یابی همه چیز به ذات باریتعالی را تداعی می کند .

به همین اختصار اکتفا کرده اضافه می کنیم ،*طراحی و گل های پنج و هشت پر ،*نمادی است از خمسه طیبه و هشتمین حجت خداوند ،*و گل آفتاب گردان این ضریح نمودی است از لقب شمس الشموس . برای اولین بار پوشش داخل ضریح مطهر ، سقف و دیوارهای آن با خصوط اسماالله و با هنر خاتم کاری بسیار بدیع و زیبا با طراحی استاد فرشچیان توسط استاد هنرمند کشتی آرای شیرازی و همکای ایشان تزیین ،*یافته است .

عملیات اجرایی نصب ضریح مطهر از شامگاه روز شنبه ۲۱/۱۰/۷۹ پس از مراسم غبار روبی آغاز گردید ،* و سرانجام در روز سه شنبه ۱۶/۱۲/۷۹ مصادف با عید سعید قربان به روی مشتاقان رخ نمود .

از جمله اقدامات اساسی دیگری که انجام یافت ،* تعویض سنگ مضجع منور می باشد . بر خلاف سنگ مضجع پیشین که مرکب از یازده قطعه بود،* سنگ مرمر فعلی یکپارچه بوده و در نهایت جلا و صفا و زیبایی حجاری شده است . کتیبه هایی از آیات قرآن مجید ، زیبایی سنگ را مضاعف ساخته است .

ایجاد استحکامات و بتن ریزی کف روضه منوره ، و برقراری سیستم تهویه و هوادهی زمینی و دیواری ،*و همچنین مرمت آینه کاریها ،*کاشیکاریها و کتیبه های روضه منوره از جمله اقدامات اساسی دیگری بوده که صورت پذیرفت .

مناسب است گفته شود استاد فرشچیان افتخار طراحی و نظارت را پذیرا بوده و به گفته خود از میان اجرتها و صله های مادی ،*تنها چشم امید به عنایت و شفاعت امام داشته و دارند

رواق ها

« رواق ها » بناهایی هستند سرپوشیده با ارتفاع های مختلف که در گرداگرد مرقد پاک حضرت رضا ع ساخته شده اند و چون گوهری برآمده از صدف دوران های کهن *در سا ختار معماری حرم می درخشند .

نخستین رواق ،* در دوره تیموری و به همت « گوهرشاد آ‎‎غا» همسر میرزا شاهرخ پسر امیر تیمور گورکانی ، *در سال ۸۴۱هجری قمری و هم زمان با ساخت مسجد جامع گوهر شاد ،*بنا شد و « دارالحفاظ» نام گرفت که اکنون نیز به همان نام مشهور است .از آن زمان تا کنون ، *بیست رواق دیگر پیرامون مضجع شریف رضوی علیه السلام ساخته شده اند که هر یک تجلی گاه هنر اصیل اسلامی – ایرانی به شمار می روند ،*که رواق دار الرحمه ، رواق دار الهدایه و بزرگترین آن رواق دار الولایه در طی سالیان بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ،*به هنر معماران آستان قدس رضوی علیه السلام ساخته و افتتاح شده است .

رواق «دار السیاده » در غرب ،*رواق «دار الحفاظ » در جنوب رواق «گنبد حاتم خانی » و «دار لسعاده » در شرق و دو رواق «دار الفیض» و« توحید خانه » در شمال حرم مطهر قرار دارد . در جنوب شرقی حرم ،* هفت رواق به نام های :* « دار السلام » ، « دار العزه » ،* « دار السرور » ،*«دار الذکر »،* «دار الزهد »* ،*« دار العباده » و رواق شیخ بهایی واقع است . دو رواق «گنبد اللهوردیخان » و « دار الضیافه » در شمال شرقی ،*چهار رواق «دار الشکر » «دار الشرف » ،*« دار الاخلاص » ،* «دار الولایه » در شمال غربی و رواق های جدید الاحداث « دار الهدایه » و «دار الرحمه » در جنوب غربی روضه رضوی علیه السلام ساخته شده اند